„Polaryzacja polityczna doprowadziła w Polsce do wzrostu demagogii, wykorzystywania niestabilności społeczno-ekonomicznej, podsycania nastrojów ksenofobicznych i protekcjonistycznych, oraz do sprowadzenia kultury do produktu nacjonalistycznego folkloru”.

Po polsku, w Polsce

W ostatnich latach często pytano mnie o polską architekturę i jej znaczenie. Istnieje wiele podobieństw między Polską, a innymi europejskimi krajami, w stosunku do wyzwań i tego, jak odpowiada na nie architektura. Specyfika różnych obszarów opiera się na szczególnych warunkach, m.in. realiach geopolitycznych, lokalnej polityce, możliwościach przemysłowych i zaangażowaniu społecznym. Lublin i Szczecin mają różne uwarunkowania i mogą zbudować silniejsze związki z Lwowem i Berlinem niż z Warszawą, pomimo różnic językowych.

Literatura polska, analogicznie do francuskiej, duńskiej i katalońskiej, powstaje po polsku, niezależnie od tego, skąd pochodzi piszący. Dla mnie polska architektura to budynki, które powstają w tym kraju; pochodzenie architekta jest bez znaczenia. Ważne jest to, że poszczególne obiekty powstały w Polsce, w specyficznych warunkach tego kraju; fakt, że mogły zostać zaprojektowane w zupełnie innym kontekście, nie ma znaczenia.

W latach 80. XX w. szkoły architektoniczne wywierały znaczny wpływ na rozwój architektury, ale dziś przede wszystkim uczą, jak reagować na wyzwania. W związku z tym projekt wykonany przez architekta z Porto czy Katowic, zrealizowany w kraju, który nie jest ich ojczyzną, odpowiada na sposób myślenia (nie styl). Lokalne warunki, w jakich budynek powstaje, wywierają większy wpływ na projekt, który z kolei staje się częścią lokalnej tożsamości.

Polska architektura jest heterogeniczna, jak europejska tożsamość, aczkolwiek reaguje na lokalne warunki, które w Europie, będącej wciąż w budowie, określają odrębny charakter każdego miasta czy regionu. Zasadnicze cechy lokalne, takie jak klimat, geografia i historia, nie ulegają nagłym czy drastycznym zmianom, jednakże procesy budowlane, koszty pracy fizycznej i ogólne przepisy upodabniają się, co wzmacnia znaczenie szczegółowych zasad i stosunku architektów do tych zasad, w kontekście definiowania lokalnych architektur i tożsamości.

„Lublin i Szczecin mają różne uwarunkowania i mogą zbudować silniejsze związki z Lwowem i Berlinem niż z Warszawą, pomimo różnic językowych”.

Zapotrzebowanie na polską architekturę rośnie

Uważam, że w powyżej opisanym kontekście można mówić o specyficznej postawie, w tym przypadku – polskiej. Polska wzięła udział w konkursie o Nagrodę Unii Europejskiej w konkursie architektury współczesnej im. Miesa van der Rohe po raz pierwszy w 1996 r. Od tego czasu liczba projektów ubiegających się o tę nagrodę wzrosła w postępie geometrycznym. Projekty te tworzą grupę, która może wyjaśnić szczególną drogę polskiej transformacji.

45 proc.  projektów z grupy mierzy się z problemem kultury i edukacji, 15 proc. z tematem domów jednorodzinnych, a następne 15 proc. z tematem budynków biurowych. Chociaż omawiana grupa projektów stanowi bardzo niewielką liczbę w porównaniu z tym, ile zbudowano w całej Polsce w ciągu ostatnich dwudziestu dwóch lat, ważne jest zrozumienie, jakie znaczenie ma każdy z tych projektów i jaki wpływ wywiera, będąc katalizatorem dla klientów, obywateli i decydentów.

Ta grupa projektów opisuje również rzeczywisty kontekst i związek z powstawaniem Unii Europejskiej; a w konsekwencji działania programów europejskich większość najnowszych projektów jest związana z kulturą. Architektura odgrywa ważną rolę w zapewnianiu zrównoważonego charakteru europejskich miast w zglobalizowanym świecie. Dlatego zapotrzebowanie na polską architekturę na arenie międzynarodowej rośnie. Jak opisać wartość polskiej architektury, wychodząc od projektów zgłoszonych do Unijnej nagrody im. Miesa van der Rohe?

Filharmonia w Szczecinie, zdobywca I Nagrody im. Miesa van der Rohe 2015

Architektura iluzji, nie wyobraźni

Dziesięć lat temu Josep Quetglas napisał tekst zatytułowany „Nie ulegaj iluzji” (Croquis, ISSN 0212-5633, nr 49-50 JUN-SEP, 1991, s. 22-27), w którym przeciwstawiał architekturę iluzji lub fantazji – architekturze wyobraźni, którą przeferował; wyobraźnię przeciwstawiał iluzji. Nie chodziło mu o to, by stwierdzić, która z nich jest lepsza, ale by wyodrębnić dwa różne modele projektowania architektonicznego. W przypadku architektury iluzji projekt musi zostać zrealizowany. Musi powstać budynek, by można było mówić o architekturze. Natomiast w przypadku architektury wyobraźni sam projekt jest już architekturą – wystarczy go sobie wyobrazić, nie trzeba go realizować, by stał się architekturą.

Architektura komercyjna, z jej ograniczonymi intencjami, jest architekturą iluzji lub fantazji; kiedy nie ma żadnych intencji, nawet fantazja kuleje. Projekty zgłoszone do nagrody im. Miesa van der Rohe są bardzo wysokiej jakości, ale niewiele z nich reprezentuje architekturę wyobraźni. Dzięki temu, że mam ograniczoną wiedzę na temat polskiej historii, kultury i architektury, mogę naiwnie stwierdzić, że chociaż architektura, którą widziałem, jest niezwykle wysokiej jakości, prawie cała reprezentuje architekturę iluzji, a nie wyobraźni.

Kluczem do zrozumienia polskiej architektury i oceny jej jakości jest jej popularyzacja. Ci z nas, którzy mieszkają z dala od polskiego twórczego epicentrum, mogli zobaczyć, że w tym kraju aż wrze – dzięki czasopismom, krytykom, uczestnictwie w międzynarodowych eventach oraz cyfrowym publikacjom i przewodnikom. Trudno jednak o ogólnoświatowy dyskurs krytyczny, przynajmniej w języku angielskim, dotyczący prac polskich architektów.

Jest bardzo niewielu architektów, którzy potrafią połączyć podejście krytyczne z wybitnymi realizowanymi projektami architektonicznymi. Krytycy architektury są oczywiście niezbędni do wytłumaczenia specyficznego polskiego kontekstu i do umiejscowienia polskiej architektury w szerszym kontekście międzynarodowym, ale architektura wyobraźni potrafi zrozumieć kontekst międzynarodowy, odpowiedzieć na niego, stale budować osobisty dyskurs krytyczny za pomocą projektów zrealizowanych i niezrealizowanych, a na pewnym etapie, wywierać wpływ na pewną grupę ludzi.

„Architektura komercyjna, z jej ograniczonymi intencjami, jest architekturą iluzji lub fantazji; kiedy nie ma żadnych intencji, nawet fantazja kuleje. Projekty zgłoszone do nagrody im. Miesa van der Rohe są bardzo wysokiej jakości, ale niewiele z nich reprezentuje architekturę wyobraźni”.

Muzeum Katyńskie, finalista nagrody Miesa van der Rohe 2017

Pole do testów

Na początku tego tekstu pisałem o wyzwaniach, z którymi obecnie borykają się miasta europejskie, takich jak ogromna turystyka, nadużycia spekulacyjne i komercjalizacja przestrzeni publicznej. Wyobrażam sobie, że Polska mogłaby zmierzyć się z tymi wyzwaniami w specyficznych warunkach, które zastąpiłyby silną architekturę wyobraźni.

Gdy oglądam wspaniałe przykłady architektury w przestrzeni publicznej i odzyskane nadbrzeża w polskich miastach, wydaje mi się, że widzę podobieństwo do innych miejsc, w których podobne projekty, zgodne z podobną polityką miast, nie przyczyniły się do poprawy warunków lokalnych. Dam wam przykład: warszawskie bulwary wiślane – bardzo dobry projekt przestrzeni publicznej, bardzo potrzebne otwarcie miasta na rzekę – musi z pewnością wziąć pod uwagę następujące czynniki: gentryfikację, połączenie komunikacyjne z okolicznymi dzielnicami, jakość wody rzecznej, potrzeby mieszkańców, turystykę, ruch samochodowy, naturalizację brzegów rzeki, możliwości komercyjne, publiczny transport wodny, wykorzystanie istniejących i nowopowstałych budynków, budowę lokali mieszkalnych i inne potrzeby miasta.

W Polsce ekscytujące jest to, że – dla patrzących z zewnątrz – jest polem do przetestowania nowych, ulepszonych form transformacji miejskiej i wiejskiej, które zawiodły w innych miejscach: infrastruktury, transportu publicznego, mieszkalnictwa i przestrzeni publicznej. Do wykorzystania tych możliwości niezbędni są klienci, chociaż wiemy, że większość organów publicznych nie jest na to wystarczająco odważna. Tylko my, zaangażowani i krytyczni obywatele, możemy zmusić je do podjęcia działań i porzucenia demagogicznych strategii wyborczych.